Komparo inter du planlingvoj

Por LA SAGO 
somero 2011

KOMPARO INTER DU PLANLINGVOJ

ESPERANTO KAJ RUMANTSCH GRISCHUN

La dudekduan de oktobro 2009 okazis prelego en svisa instituto pri plurlingvismo en Fribourg. La temo estis : « Rumantsch Grischun, Probleme der Sprachenplanung am Beispiel des Bündnerromanischen » (Rumantsch Grischun (RG), problemoj de lingvoplanado laŭ ekzemplo de la grizona romanĉa lingvo) Prelegis Profesoro Darms, Profesorino Coray kaj Profesoro Soler, ĉiuj instruas en svisaj universitatoj.

Vidu www.institut-plurilinguisme.ch 

Mi preparis komparon inter du planlingvoj : Esperanto (EO) kaj Rumantsch Grischun (RG). Jen ĝi. Sed unue mi prezentu mallonge la lingvan situacion de la kantono Grizono, en sudorienta parto de Svislando, kie oni parolas tri lingvojn : la germanan, la italan, kaj la romanĉan. Tie oni ne parolas la standardgermanan, sed dialekton. Tie oni parolas kvin malsamajn romanĉajn lingvojn. La itallingvanoj ankaŭ havas dialekton. La romanĉlingvanoj estas entute inter 30 000 kaj 60 000 personoj, ĉiuj estas dulingvaj, ili plie parolas la germanan aŭ la italan. La romanĉaj lingvoj (dialektoj ?) estas en malapero. Pro tio oni kreis UNU romanĉan lingvon : Rumantsch Grischun. Jam de la komenco de la dudeka jarcento ekzistas tegmenta organizo, kiu zorgas pri la romanĉaj lingvoj : Lia Rumantscha en Koiro (Chur), ĉefurbo de la kantono Grizono.

Vidu www.liarumantscha.ch

Dato de kreo

EO : 1887

RG : 1982

Uzo

EO : skribata kaj parolata lingvo
RG : nur skribata lingvo

Kreo 

EO : spontana kreo
RG : mandato de Lia Rumantscha. Lingvistogrupo eklaboris sub la gvido de Profesoro Schmid.

Loko de uzo

EO : en pli ol 100 landoj
RG : en parto de kantono en Svislando

Nombro de uzantoj

EO : ĉirkaŭ 3 – 5 milionoj, ĉiuj estas dulingvaj aŭ plurlingvaj.
RG : inter 30 000 kaj 60 000 homoj, ĉiuj estas dulingvaj aŭ plurlingvaj.

Ŝtata helpo

EO : neniu ŝtata helpo
RG : forta ŝtata helpo de la kantono Grizono kaj de la konfederacio svisa.

Denaskuloj

EO : ekzitas denaskuloj, ili estas du aŭ trilingvaj.
RG: la lingvo ne estas parolata, do ne ekzistas denaskuloj

Literaturo

EO : ekzistas abunda literaturo, originala kaj tradukita
RG : ekzistas ĉirkaŭ 10 verkoj en RG.

Kiu decidas pri la uzo

EO : ĉiu estas libera eklerni EOn aŭ ne.
RG : enkonduko en la elementan lernejon (unua klaso) en pionirklasoj. Kelkaj gepatroj kaj instruistoj plendas pri tio. Estas opozicioj.

Oficiala statuso

EO: nenie EO estas ŝtata lingvo.
Sed estas agnosko fare de la Poŝto (1923), de UNESCO (1954, 1985), PEN centro 1992, ISO, Konsilio de Eŭropo (Komuna Eŭropa Refenckadro 2007), Hungario, kantono Neŭŝatelo, mocio akceptita 2008)
RG : agnosko fare de la kantono Grizono kaj la Konfederacio (RG estas kvara oficiala lingvo ; tamen ne ĉiuj leĝoj estas tradukitaj al RG)

Modifoklopodoj

Ĉar la lingvo estas planita, iuj pensas, ke oni rajtas tuŝi ĝin, modifi, ŝanĝi,..
EO : okazis, okazas.
RG : grupo da lingvistoj prudente studadis por krei ĝin. Ne venas tiaj tendencoj.

Radio, televido

EO : ekzistas
RG : ekzistas

Ĉiutaga ĵurnalo

EO: ne ekzistas
RG: ekzistas „La Quotidiana“, kie staras tekstoj en la 5 romanĉaj lingvoj kaj en RG. Do ne nur en RG.

Wikipedia

EO : ekzistas. La dudekan de julio 2011 estis pli ol 148 000 artikoloj
RG : ekzistas. La dukekan de julio 2011 estis  pli ol 3 000 artikoloj

Misinformado

EO : ofte ĵurnalistoj fuŝinformas, distordas faktojn, kaŝas faktojn.
RG : ofte ĵurnalistoj fuŝinformas, distordas faktojn, kaŝas faktojn.

Kreo de novaj vortoj por teknikaĵoj

EO: neniu problemo por krei la bezonatajn novajn esprimojn.
RG: ĝi havas kiel bazon la ekzistantajn kvin romanĉajn lingvojn. Tie mankas tiuj novaj esprimoj. …

Monografioj pri la fenomeno RG

Arthur Baur verkis « Viva la Grischa ! » en la germana. Aperis en EO : Arthur Baur. « La Retoromanĉa. Historio kaj nuntempo de la kvara nacia lingvo de Svislando ». Tria eldono aktualigita kaj ampleksigita. “Hans Dubois”. Bellinzona 1995. Unua eldono: 1984, dua eldono 1989.
Dekoj da monografioj ekzistas pri RG en aliaj lingvoj, ĉefe en la germana, kelkaj en la franca kaj aliaj.

Postaj rimarkoj

Post la punkto 9 « oficiala statuto » la debatogvidanto interrompis min dirante : « Pli bone ni organizu prelegon por vi pri tiu temo ! » Certe ŝerceme. Kiam oni interrompis min, mi tamen menciis la nomon de Arthur Baur, kiu kompetentas pri la svisgermana dialekto kaj pri la romanĉa lingvo, kaj li verkis tiun libron pri ĝi en EO.

Post la observo de la reagoj mi opinias, ke mi estus devinta mencii nur la punkton « misinformado ».

Post la prelego dum bilaterala, dupersona interparolado Profesoro Anton Näf de la Universitato de Neŭŝatelo pri la germana lingvo asertis : « Pri lingvoj  ĉiam estas aspektoj pri potenco, politiko kaj emocioj ». Tio ankaŭ validas por EO. Post la alveno de Sinjorino Obermayer la organizantino de tiu kunveno li diris al ŝi : « Vi devus organizi prelegon pri EO ! Tio tute kongruas kun viaj celoj ĉi tie ! » Ŝi afable ridetis, respondis malprecize kaj elektis alian temon.